Arbeitsblatt: Dil graun tiel paun

Material-Details

Neue Version
Rumantsch
Reals - Biologia
4. Schuljahr
26 Seiten

Statistik

177529
809
3
30.12.2017

Autor/in

Giuseppina Rüegg
Land: Schweiz
Registriert vor 2006

Downloads Arbeitsblätter / Lösungen / Zusatzmaterial

Die Download-Funktion steht nur registrierten, eingeloggten Benutzern/Benutzerinnen zur Verfügung.

Textauszüge aus dem Inhalt:

Mintga garnin ella tiara ha ina steila che splunta di ad el: „Crescha! (Talmud) Nies paun da mintgadi – historia Duront il temps paleolitic (tochen ca. avon 1000 onns) eran ils carstgauns catschadurs rimnaders. Els rimnavan denter auter era feins ed ils garnins sems magliavan els. Scuvretgas archeologicas han demussau chil garnezi (salin, dumiec, segal) vegneva semnaus raccoltaus gia avon ca. 1000 onns ellas regiuns digl Irac. Il graun vegneva mulaus mischedaus cun aua magliaus sco buglia. Pli tard ei la buglia vegnida scaldada sin crappa caulda ni fatga cuer sco paun plat (Fladenbrot) ella tschendra. EllEuropa Centrala ei la cultivaziun da garnezi sesviluppada pér ca. avon 600 onns. Ils Egipzians ein stai ils emprems che han entschiet duvrar levon per far paun. Els han era sviluppau vinavon ils fuorns. Sur la Grecia ed igl Imperi roman ei la habilitad da far paun era vegnida tier nus. Ils Egipzians veneravan lur diu Osiris sco diu dalla vegetaziun dalla fritgeivladad; tier ils Grecs era la dieua Demeter responsabla per la fritgeivladad dalla tiara, dil garnezi dallas stagiuns. Tier ils Romans senumnava quella dieua Ceres. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 2 Streha la fallida finiastretta. Tier nus, ellEuropa Centrala, vegn ei semnau raccoltau igrauni ipauni dapi ca. 6000 onns. In tec alla ga han ils carstgauns era empriu da far ipauni isauni. Ils pli vegls pauns dalla Svizra, chein aunc semanteni entiramein, derivan dil itemps da giuventetgnai itemps neolitici ed ein sur 5000 idisi ionnsi vegls. Igl emprem paun fuva in paun satel, dirs sco crap numnadamein il ipaun plati ipaun croccantKnäckebroti. Casualmein han ils iAmericansi iEgipziansi anflau ora avon 5000 onns la fermentaziun (Gärung) dalla pasta da paun, culla quala il paun daventa ilevsi ileghersi. Ussa levava il paun cun far cuer daventava pli ialvsi ilomsi. Sur la Grecia ed igl Imperi roman ei la savida co far paun era vegnida tier nus ellEuropa. Aunc tochen avon ca. 200 onns vegneva il paun fatgs cun agid da imutardai ipasta aschai. Suenter han ins oravontut duvrau levon per far idiregeri ilevari la pasta. El temps dils Romans han ils emprems imazlersi ipasternersi entschiet far paun vender quel. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 3 Las sorts da graun principalas Tier nus ei la salin/Weizen ina sort da garnezi impurtonta. Bia sorts da paun da paunins vegnan fatgas ord frina salin. La salin ha il pli savens neginas spriulas, ei dat denton era sorts cun spriulas. La spelta/Dinkel ei parentada stretgamein culla salin vegn adina pli savens duvrada tier nus per far paun. Igl ei denton pli grev da far paun cun spelta che cun salin. Il segal/Roggen enconuschan ins bein vid ils liungs stroms. Oravontut pauns stgirs vegnan fatgs ord frina segal. Segal ha spriulas miez liungas chein per regla tuttina grondas. Il dumiec/Gerste ei ina dallas empremas sorts da graun chils carstgauns han cultivau. Il dumiec ha liungas spriulas dad 8 tochen 15 cm lunghezia. Ozildi vegn quella sort da graun duvrada pauc per far paun. Las spriulas ein buca tuttina liungas, aschia che tut las spriulas ein sco tagliadas giu silla medema altezia. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 4 Aveina/Hafer ha neginas spriulas ed ils sems creschan en ina panecla buc en ina spigia. La panetscha/Hirse ei il pli vegl garnezi, ord il qual ins fageva paun plat gia avon 8000 onns. La panetscha ei aunc oz fetg impurtonta ellAsia ed ellAfrica. Il ris/Reis ei per ina gronda part dalla populaziun mundiala il paun da mintgadi lur nutriment da basa (Grundnahrungsmittel). Ella China han ins anflau restonzas da ris che dateschan da 5000 a. Cr. Il terc/Mais deriva da Mexico survescha orvavontut ellAmerica dil Nord dil Sid sco era ellentira Africa sco nutriment da basa. Tier nus vegn il terc oravontut duvraus sco pavel pils animals; nus magliein denton era bugen il terc sco pulenta sco popcorn. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 5 Scriva il plaid romontsch ella finiastretta speras colligia ils nums culs dretgs maletgs. Weizen Hafer Hirse Reis Mais Roggen Gerste Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 6 Scriva il plaid romontsch silla lingia.Colligia il num cul dretg product. Enqualga sas ti malegiar plirs paliats. Weizen cornflakes Hafer popcorn Hirse porridge/ buglia daveina Reis suppa Mais paun Roggen risot Gerste spaghettis Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 7 Las siat sorts da graun principalas ein derasadas sigl entir mund. Dessegna in paliet tier igl intschess, nua chellas vegnan oravontut cultivadas. Ti anflas las indicaziuns necessarias sillas treis proximas paginas. dumiec/Gerste terc/Mais segal/Roggen ris/Reis salin/Weizen Dil_Graun_Tiel_Paun_RM aveina/Hafer www.lehrmittelperlen.net panetscha/Hirse 8 Ils pli gronds procucents da terc Ils pli gronds producents da dumiec Ils pli gronds producents da segal Ils pli gronds producents da ris Ils pli gronds producents dad aveina Ils pli gronds producents da salin Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 9 Nies paun da mintgadi – semnar raccoltar 1. Igl atun vegn la tiara engarschada cun grascha dalla vacca avon che arar. 2. Suenter entginas jamnas carrescha il pur cun siu tractur cun in criec mecanic sur il prau, quel slucca la tiara volva il tratsch, quella lavur numnan ins arar. 3. Suenter igl arar consista la tiara ord grondas profundas zuolas da tratsch. Quellas vegnan fatgas pli pintgas cun in erpsch. 4. La maschina da semnar reparta il garnezi els zuolcs profund ella tiara. 5. Ils sems pruian duront igl unviern creschan pintgas plontinas che vegnan schurmegiadas dalla neiv. 6. Laria la glisch laian crescher daventar fermas las plontinas. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 10 7. La primavera ein las spigias aultas ed emplenidas cun graun. 8. Cu la stad entscheiva ei il graun brinmellens madirs per la raccolta. 9. La maschina da segar da scuder va vi neu sil prau; ella sega, scuda rimna ensemen il graun en in grond tanc. 10. Il graun vegn svidaus ord la maschina da scuder en in camiun. Lez meina il graun en in grond mulin. 11. El mulin vegn il graun controllaus schubergiaus. Lu vegn il graun mulaus fin, crivlaus pachetaus sco frina en sacs. 12. Per far paun drovan ins frina, aua, levon sal. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 11 Nies paun da mintgadi – semnar raccoltar graun garnezi raccoltar scuder strom spigias (ballas) mular pavel ni strom da stiarner en nuegl frina per paun entir capials tetgs da strom canasters tastgas da strom eav. sparter (per paun alv) frina alva crestgas pavel pils animals turschar la pasta mischedar frina cun aua, sal levon pasta leva schar cuer el fuorn magliar il paun Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 12 In liung viadi El mulin vegnan ils garnins mulai frina. Il pasterner mischeida la frina cun aua, sal levon truscha la pasta. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 13 Scriva las suandontas construcziuns sper ils dretgs maletgs. En stizun savein nus cumprar il paun. El lai levar la pasta. Il graun vegn transportaus el mulin. Il graun crescha sil prau. Nus magliein il paun da solver ni dad inautra tschavera. Ellas vegnan raccoltadas scudidas. Las spigias ein madiras. El stauscha ils pauns en fuorn lai cuer els. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 14 Graun ei saun furnescha nus energia salin ris bia amet terc graun dumiec cuntegn aveina entgins proteins panetscha segal eav. pauc grass ei ina plontina dad in onn ein garnins chins sa magliar Aschia vesa in graun dalla salin ora. schierm cuvrida dil graun il coc da frina pelletscha dil graun barba Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 15 Scriva las dretgas cefras ellas parentesas. Savens vegnan la crestga () ed il schierm () allontanai dil graun, per che la frina daventi fetg alva. Ord la frina dil coc () fan ins paun alv. La crestga () ed il schierm () cuntegnan denton substanzias custeivlas ed ein fetg sauns. Molan ins glentir graun, lu dat ei la frina stgira, ord la quala il paun integral (paun da frina entira) vegn fatgs. Enquera las treis sorts da graun. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 16 Nies paun da mintgadi – fermentaziun Levon ei bulius che consistan ord ina suletta cella, che tilan flad semultiplicheschan. In experiment chemic Pretensiun: Il levon senutrescha da zucher per saver crescher mida quel en alcohol dioxid carbonic. Finamira: Nus demonstrein chei sesviluppescha dioxid carbonic ella pasta duront la fermentaziun. Material: zucher, levon, aua tievgia, treis migeuls ni butteglias Proceder: Nus derschin 2 dl aua tievgia en in migiel, aschuntein il levon, mischedein tut serrein il migiel cun in pign ballun. Ella secunda butteglia emplenin nus aunc inaga il medem, aschuntein denton aunc dus tschaduns zucher serrein la butteglia cun in stapun. Ella tiarza butteglia emplenin nus il medem sco ella secunda, serrein denton ella cun in pign ballun. Tgei schabegia? Ellemprema butteglia remarchein nus negina midada. Ella secunda butteglia observein nus massa pintgas scuflettas: quei ei dioxid carbonic ni CO2. Ella tiarza butteglia sefuorman era scuflettas da CO2. Leutier vegn aunc il ballun suflaus si, perquei chil dioxid carbonic sederasa dapertut, nua chel anfla plaz. Il ballun ei emplenius diltut cun dioxid carbonic. Per saver constatar, schebein igl ei era sesviluppau dioxid carbonic ella secunda butteglia, dein nus fiug ad in zulprin, arvin spert la butteglia. la flomma stezza immediat. Quei munta chei ha dioxid carbonic ella butteglia, perquei che fiug arda mai senza oxigen. Resultat: Sche levon vegn mischedaus cun aua frina, lu pren el si igl amet (Stärke) chil zucher cuntegn mida el en CO2 (ed alcohol), quei cheffectuescha che la pasta leva. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 17 Nies paun da mintgadi – quiz Tgei has ti empriu? 1. Cu han ins entschiet cultivar il graun tier nus ellEuropa Centrala? avon circa 1000 onns avon circa 600 onns avon circa 200 onns 2. Tgei pievel ei staus igl emprem che ha entschiet far paun cun levon? Egipzians Romans Svizzers 3. Enquera las siat sorts da graun principalas scriva ellas giusut sillas lingias. TR OSALIN ST RATER NGELAVE CS ELKR IS INABAURP ANETSCH ADUMIEC PRUSE GALN TAL 4. Tgei treis mistregns vegnan en acziun silla via dil graun al paun? 5. Numna tschun maschinas che vegnan ozildi duvradas dils purs naven dalla cultivaziun dil graun tochen tier la raccolta. da er na ma sem psch na cri ec schi der schi tur trac ma da nar scu 6. Numna 4 ingredienzas chins drova per far in bien paun. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 18 Nies paun da mintgadi – quiz 7. Schins mischeida „quei cun aua frina, lu pren „quei si amet (Stärke) mida quei en alcohol dioxid carbonic. Tgei ei „quei? 8. Mira las tabellas dils pli gronds producents da graun sigl entir mund. Quenta la differenza denter a) il terc producius ellUSA la Svizra. b) la salin producida ella China la Svizra. c) il dumiec producius ella Russia la Svizra. d) il segal producius ella Russia la Svizra. e) il ris producius ella China la Svizra. f) laveina producida ella Russia la Svizra. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 19 Nies paun da mintga di – soluziuns pag. 3: Tier nus, ellEuropa Centrala, vegn ei semnau raccoltau igrauni ipauni dapi ca. 6000 onns. In tec alla ga han ils carstgauns era empriu da far ipaun isauni. Ils pli vegls pauns dalla Svizra, chein aunc semanteni entiramein, derivan dil itemps da giuventetgnai itemps neolitici ed ein sur 5000 idisi ionnsi vegls. Igl emprem paun fuva in paun satel, dirs sco la crap, numnadamein il ipaun plat ipaun croccantKnäckebroti. Casualmein han ils iAmericansi iEgipziansi anflau ora avon 5000 onns la fermentaziun dalla pasta da paun, culla quala il paun daventa ilevsi ileghersi. Ussa levava il paun cun far cuer daventava pli ialvsi ilomsi. Sur la Grecia ed igl Imperi roman ei la savida co far paun era vegnida tier nus ellEuropa. Aunc tochen avon ca. 200 onns vegneva il paun fatgs cun agid da imutardai ipasta aschai. Suenter han ins oravontut duvrau levon per far idiregeri ilevari la pasta. El temps dils Romans han ils emprems imazlersi ipasternersi entschiet far paun vender quel. pag. 6: salin terc Dil_Graun_Tiel_Paun_RM aveina panetscha dumiec www.lehrmittelperlen.net ris segal 20 Nies paun da mintgadi – soluziuns pag 7: risot (risot da panetscha) suppa salin: spaghettis terc: cornflakes porridge/buglia daveina terc: popcorn panetscha ris: risot segal: paun dumiec: suppa pag 16: Savens vegnan la crestga (1) ed il schierm (3) allontanai dil graun, per che la frina daventi fetg alva. Ord la frina dil coc 2 fan ins paun alv. La crestga 1) ed il schierm (3) cuntegnan denton substanzas custeivlas ed ein fetg sauns. Molan ins glentir graun, lu dat ei la frina stgira, ord la quala il paun integral (paun da frina entira) vegn fatgs. Enquera las treis sorts da graun. dumiec, salin, segal Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 21 Nies paun da mintgadi – soluziuns pag. 13/14 Il graun crescha sil prau. Las spigias ein madiras. Ellas vegnan raccoltadas scudidas. Il graun vegn transportaus el mulin. El mulin vegnan ils garnins mulai frina. Il pasterner mischeida la frina cun aua, sal levon truscha la pasta. El lai levar la pasta. El stauscha ils pauns en fuorn lai cuer els. En stizun savein nus cumprar il paun. Nus magliein il paun da solver ni dad inautra tschavera. Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 22 Nies paun da mintgadi – soluziuns pag 18/19: Tgei has ti empriu? 1. Cu han ins entschiet cultivar il graun tier nus ellEuropa Centrala? avon circa 6000 onns 2. Tgei pievel ei staus igl emprem che ha entschiet far paun cun levon? Egipzians 3. Enquera las siat sorts da graun principalas scriva ellas giusut sillas lingias. TR OSALIN TRATERC NGELAVE SELKRI INABAURP ANETSCH ADUMIEC PRUSE GALNS STAL 4. Tgei treis mistregns vegnan en acziun silla via dil graun al paun? pur, muliner, pasterner 5. Numna tschun maschinas che vegnan ozildi duvradas dils purs naven dalla cultivaziun dil graun tochen tier la raccolta. erpsch, criec, maschina da semnar, maschina da scuder, tractur 6. Numna 4 ingredienzas chins drova per far in bien paun. frina, aua, levon, sal 7. Schins mischeida „quei cun aua frina, lu pren „quei si amet (Stärke) mida quei en alcohol dioxid carbonic. Tgei eis „quei? levon Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 23 Nies paun da mintgadi – soluziuns Lehrmittelboutique Marisa Herzog Übersetzung: Giuseppina Rüegg Grafik: Schrift Titelseite: KB3Teach Clker.com Openclipart Clipart.com Paula Kim Studio Pixabay.com, Lizenz: Public Domain CC0 Popcorn: Picdream Cornflakes: Kapala5 Spaghetti: Hans Brot Ofen: pablomaxim 10 Fotos: Ein langer Weg Fotolia Mähdrescher: Vlasimil Sestak Körner Mehl: dule964 Strohhut: sabelskaya Mehlsack: Vectorvstocker Wikimedia Commons: Demeter Ceres: kladcat Lizenz Mahlende Frau, Marie-Lan Nguyen Lizenz Wikimedia Commons CC-BY 2.5 Brot backen in Ägypten: Scanned from The Oxford encyclopedia of ancient Egypt Lizenz Brot aus Pompeji: Beatrice Lizenz Weizen (Emmer), Usdaemmer1, Marknesbitt, Network (GRIN) Lizenz Dinkel Frucht: böhringer friedrich Lizenz Roggenähre: André Karwath Lizenz Gerste: Rasbak Lizenz Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 24 Nies paun da mintgadi – soluziuns Haferfeld: Veli Holopainen Lizenz Zuckerhirse: Daniel Georg Döhne Lizenz Safran Risotto: Rainer Zenz, Gerstensuppe: gran, Weizenfeld: Eugen Staab, Reis: Leo Michels Lizenz Mais: burgkirsch Lizenz Maiskolben: United States Department of Agriculture Lizenz Hafer: Sten Porse Lizenz Porridge, VirtualSteve Lizenz Suppe, gran Lizenz Roggenbrot, Fritzs uselangde Lizenz Steinpilzrisotto, Rainer Zenz Lizenz Weltkarte: TUBS Lizenz Düngung: Eugen Nosko, Deutsche Fotothek Lizenz Pflügen: Dwight Sipler Lizenz Egge: James M Towill ow_-_geograph.org.uk_-_1547252.jpg Lizenz Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 25 Nies paun da mintgadi – soluziuns Sämaschine, keimen, wachsen: Leslaw Zimny Lizenz Samen keimen im Winter, Leslaw Zimny Lizenz Luft und Licht, Leslaw Zimny Lizenz Getreidefeld Frühling: Copyright 2007 David Monniaux Lizenz Getreidefeld Sommer: Afonin Lizenz Mähdrescher: Hinrich Lizenz Mühle Dresden: Martin Röll Lizenz Mehl: Margaret Hoogstrate e-ch Lizenz Teig: Claudio Núñez Lizenz Weizenkorn: Alfred Lizenz Getreidearten erkennen: Gerste, Weizen, Roggen, Timo1974, nigger society Lizenz Hefe: Hellahulla Lizenz Dil_Graun_Tiel_Paun_RM www.lehrmittelperlen.net 26